Kelles-Krauz Stanisław Maciej, pseud. Stach Kazimierczyk (1883–1965), lekarz społecznik, senator Rzpltej Pol., działacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), poseł PRL w Danii. Ur. 24 II w Radomiu. Syn Michała i Matyldy z Daniewskich, brat Kazimierza. Tradycje powstańcze ojca i działalność brata wywarły znaczny wpływ na światopogląd i postawę życiową K.-K-a. Od najmłodszych lat uczestniczył on w ruchu wolnościowym, za organizowanie tajnych socjalistycznych kółek samokształceniowych został wydalony z gimnazjum radomskiego. Maturę otrzymał w r. 1902 w Szawlach. Nie uzyskawszy zezwolenia na studia wyższe, zmuszony był opuścić kraj i w r. 1902 wstąpił na Wydział Medyczny uniwersytetu w Wiedniu, gdzie przebywał na emigracji brat Kazimierz. Po śmierci Kazimierza K.-K. wstąpił na UJ i tam 29 V 1909 r. uzyskał doktorat medycyny, po czym odbył roczny staż w klinice pediatrycznej w Paryżu. Dla uzyskania prawa praktyki na terenie państwa rosyjskiego K.-K. nostryfikował dyplom w Kazaniu jesienią 1910 r. Osiadł w rodzinnym Radomiu. W r. 1904 (18 IX) wziął ślub z Marią Nynkowską, towarzyszką pracy w kółkach młodzieżowych, i odtąd już razem brali udział w pracy i życiu społeczno-politycznym.

Już w czasie pobytu w Wiedniu K.-K. związał się z polskim ruchem socjalistycznym, w Krakowie został członkiem PPS, pisywał do „Naprzodu” i „Robotnika”. Zamieszczał także artykuły w „Krytyce”. Szczególnie pociągała go praca oświatowa, był sekretarzem i prelegentem Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, jednym z organizatorów Muzeum Społecznego, wygłaszał szereg prelekcji z zakresu medycyny i higieny. Współpracował z wydawnictwem socjalistycznym „Latarnia”; na uwagę zasługuje wydana tam pod pseud. Stach Kazimierczyk Walka o zdrowie (1905). Poruszył w niej K.-K. jeden z pierwszych problem higieny i ochrony pracy. Pisywał też do wielu pism postępowych, jak „Głos”, „Prawda”, „Wiedza”, „Przegląd Tygodniowy”, o higienie społecznej oraz do pism dziecięcych, jak „Moje Pisemko”, „Wieczory Rodzinne”, „Promyk”. W Radomiu nadal zajmował się propagandą oświaty, m. in. zorganizował oddział Tow. Kultury Polskiej. Pracę lekarską pojmował K.-K. jako służbę społeczną, niósł często obok lekarskiej pomoc materialną, a przede wszystkim uczył higienicznego życia. Interesował się przyrodolecznictwem, pracował latem w Kosowie, od r. 1913 w Solcu. W r. 1914 został zmobilizowany; 13 miesięcy przebył na Węgrzech w obozie jenieckim, a przeszedłszy tyfus plamisty, zorganizował walkę z tą epidemią. Po powrocie do Radomia był od r. 1915 kierownikiem szpitala epidemicznego.

W tym czasie nawiązał K.-K. kontakt z działaczami PPS i doprowadził do wznowienia organizacji partyjnej. Z jej ramienia wszedł w listopadzie 1918 r. do Międzypartyjnego Komitetu 5-ciu i «bez rozlewu krwi» – jak pisał – odebrał od austriackiego komendanta władzę nad Radomiem i powiatem. Wkrótce przekazał tę władzę komisarzowi Rządu Lubelskiego Aleksemu Rżewskiemu. Sam zgłosił się ochotniczo do wojska i spędził w nim lata 1919–22. Wyszedł z wojska w stopniu majora. Ten okres wspomina w artykule Rok pracy w szpitalu wojskowym („Lekarz Wojsk.” 1920 nr 28). Następnie wespół z Ryszardem Kunickim zajął się organizacją Kas Chorych. W l. 1923–39 był lekarzem naczelnym założonej przez siebie Kasy Chorych w Radomiu i skutecznie zwalczał zakusy ograniczenia lecznictwa społecznego. W tym czasie pracował też w samorządzie, przewodnicząc na zmianę z żoną Marią Kelles-Krauzową Miejskiej Radzie (artykuł K.-K-a Socjaliści w samorządzie Radomia, „Pobudka” 1927 nr 21). Zainicjował powstanie w r. 1923 w Radomiu towarzystwa robotniczo-oświatowego «Światło», przekształconego w r. 1924 w Tow. Uniwersytetu Robotniczego; długie lata był jego prezesem. W r. 1928 został wybrany senatorem z listy PPS z woj. kieleckiego. W swych wystąpieniach w senacie domagał się podniesienia zdrowotności w kraju i przywrócenia Min. Zdrowia („Sprawozdania stenograficzne” z 21 VI 1928, 8 III 1929, 11 III 1930). W PPS pełnił funkcję sędziego w Sądzie Partyjnym. Był bezwzględnie oddany partii i w okresie rozłamu w r. 1928 w artykule Dlaczego nie opuszczę PPS („Robotnik” 1928 nr 339) uzasadniał swe stanowisko.

We wrześniu 1939 r. powołany do wojska, otrzymał rozkaz zorganizowania szpitala w Zwierzyńcu. Nie zdołał wykonać rozkazu wobec zajęcia terenów przez Niemców, przedostał się więc do Radomia, zajętego już przez niemieckie władze wojskowe. Od 13 XI trzymany jako zakładnik, został ostatecznie aresztowany 16 VI 1940 r., w połowie lipca wywieziony do Sachsenhausen, gdzie przebywał do 2 V 1945 r. W obozie wyznaczony jako lekarz sanitarny do walki z epidemią tyfusu plamistego, osobistą ofiarnością i dbałością o czystość doprowadził nawet w warunkach obozowych do opanowania epidemii, zaś dzięki swemu stanowisku mógł wielu współwięźniom przyjść z pomocą. O czasach tych K.-K. wspominał w artykułach Pięć lat w piekle obozu koncentracyjnego („Życie Robotn.” 1945 nr 15 i n.) oraz Wspomnienia lekarza z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen („Przegl. Lek.” 1963 nr 1a).

Dn. 10 XI 1945 r. K.-K. powrócił do Radomia. W nowym Instytucie Naukowo-Społecznym wygłaszał wykłady, organizował ochronę zdrowia w Kasie Chorych. W marcu 1946 r. rząd PRL powołał K.-K-a na posła w Danii; na tym stanowisku pozostał on do lutego 1954 r. Szczególną troską otaczał robotniczą Polonię w Danii. Mimo wyjazdu K.-K. przynależał do macierzystej organizacji PPS w Radomiu, z jej ramienia wziął udział w grudniu 1948 r. w Zjednoczeniowym Kongresie Partyjnym, na którym utworzono PZPR, i w Międzynarodowym Kongresie Intelektualistów we Wrocławiu. Stale uczestniczył w pracach Związku Bojowników o Wolność i Demokrację jako członek Rady Naczelnej. Od r. 1954 mieszkał w Warszawie i do końca życia pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu (PCK) na stanowisku wiceprezesa Zarządu Głównego; miał przydzielone sobie działy: szkolenia pielęgniarek i opieki społecznej. Był też wiceprezesem Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej. Do podopiecznych miał serdeczny, prawdziwie ludzki, szanujący godność osobistą stosunek. W r. 1956 wygłosił cykl odczytów (Co należy wiedzieć o zdrowiu i chorobie) w Dzielnicowym Domu Kultury przy ul. Elektoralnej. Uczestniczył jako przedstawiciel PCK w niektórych posiedzeniach Sejmowej Komisji Opieki Społecznej i w wielu naradach naukowych i społecznych.

Zmarł 24 I 1965 r. w Warszawie. Odznaczony był Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I kl., Medalem Zwycięstwa i Wolności, Medalem 10-lecia PRL i wielu odznakami społecznymi. Pozostawił ponad 100 artykułów i broszurek, głównie z dziedziny walki o zdrowie społeczne: Z higieny przemysłowej („Kur. Sosnowiecki” 1904 nr 1, 6, 10, 16, 18, 24, 26, 1905 nr 23, oraz „Głos” 1905 nr 9, 23), Zadanie higieny społecznej („Nowe Życie” 1905 nr 6), O pochodzeniu człowieka wg W. Bölschego (Kr. 1906 oraz W. 1907), Co to jest higiena społeczna („Wiedza” 1908 t. 1 nr 19), Dzisiejszy stan lecznictwa gruźlicy („Nauka i Życie” 1910 nr 162), Znaczenie i zadania polityki socjalnej („Wiedza” 1910 t. 1 s. 498). K.-K. miał dwie córki: Zofię (1905–1962), nauczycielkę, zamężną najpierw za inż. Jerzym Dreszerem, a po rozwodzie za Edmundem Ropelewskim, urzędnikiem, oraz Hannę (1914–1968), mgr wychowania fizycznego, zamężną najpierw za Edmundem Biedrzyckim, adwokatem, a potem za Stanisławem Filipkowskim, architektem, profesorem Politechn. Warsz.

Fot. w posiadaniu wdowy Marii Kelles-Krauzowej; – Lenczewski, Genealogie, I 259; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 183 (fot.), 184, 250; – Radlińska H., Praca oświatowa, Kr. 1913 passim; – Drobner B., Bezustanna walka, Kr. 1963 s. 210, 222–3; Rżewski A., W walce z trójzaborcami o Polskę niepodległą. Wspomnienia, Ł. 1931 s. 204–8; Uziembło W., Wspomnienia, W. 1965; – „Z Pola Walki” 1963 nr 4, 1964 nr 3; Nekrologi i wspomnienia: głównie „Przegl. Lek.” 1966 nr 1 (W. Siennicki) i w prasie ze stycznia 1965; „Trybuna Ludu” 1965 nr 26, 27, 28; „Życie Warsz.” 1965 nr 22; „Służba Zdrowia” 1965 nr 5; „Stolica” 1965 nr 8; „Zdrowie” 1963 nr 3, 1965 nr 2; – Arch. Państw. w Kr.: zespół IT 1645 (Materiały Uniw. Lud. im. A. Mickiewicza); Arch. UJ: S. II 520 Liber Promotionum Uniwersitatis Jagiellonicae, nr 3479; – Dokumenty i papiery (m. in. programy wykładów i wykaz artykułów) w posiadaniu wdowy Marii Kelles-Krauzowej.

Red.